Het echte en gebroken Joegoslavië van Ugrešić

In 1945 eindigde de Tweede Wereldoorlog , waardoor Europa in economische recessie en vernietiging terechtkwam. Twintig jaar later was de wereld getuige van het "Duitse wonder" en het geleidelijke herstel van de economie en infrastructuur in andere landen; twintig jaar later gaf het Verdrag van Maastricht een aantal mensen de kans om te geloven in de droom van een verenigd Europa, gevolgd door de gemeenschappelijke munteenheid enkele jaren later. Vandaag de dag, in het licht van de gebeurtenissen die ons lijken te leiden naar een zekere zelfvernietiging, lijdt het geen twijfel dat de schade die de tragedie genaamd Tweede Wereldoorlog heeft aangericht, in werkelijkheid een dodelijke dolk was.

Ondertussen was maarschalk Tito tussen 1945 en 1980 de architect van een experiment gebaseerd op zijn eigen persona: een verenigd Joegoslavië , een socialistische republiek die in de jaren negentig ten einde kwam toen de onopgeloste conflicten van de Tweede Wereldoorlog aan het licht kwamen en er een burgeroorlog uitbrak.

Tanja Lučić, de hoofdpersoon uit Het Ministerie van Pijn van Dubravka Ugrešić (Kutina, voormalig Joegoslavië, 1949), is net in Amsterdam aangekomen in een tijd waarin "Europa kookte van de vroegere jukken. De golf van oorlogsvluchtelingen werd geschat op honderdduizenden" om Joegoslavische filologie te doceren – een vak dat voorheen Sloveense, Kroatische, Bosnische, Servische, Montenegrijnse en Macedonische literatuur behandelde en dat met het land is verdwenen – aan een groep studenten die zijn verdreven of gevlucht en die net zo ontdaan zijn als zij.

Voor hen allen bestaat het thuisland niet meer. De talen zijn nu Kroatisch, Servisch en Bosnisch, en, zoals Tanja zelf haar studenten leert, staan er legers achter die talen. Dit zijn geen metaforen: wat betekent de moedertaal als die in die taal wordt gedood? Welke plaats neemt de weinig bekende doeltaal in, de taal van dat soort "Disneyland voor volwassenen" dat Amsterdam is, dat iedereen als een tijdelijke bestemming ziet?

Maar er is geen weg terug, want er is geen weg terug. "Vóór de scheiding had taal ook een politieke functie; het leger zat er ook achter, en het werd gemanipuleerd en besmet door de nieuwe 'Joegoslavische' ideologische taal," zegt Tanja.

Een toevluchtsoord creëren. Dit zal de eerste actie zijn die de leerkracht met haar leerlingen zal ondernemen. Ze zal zichzelf in hen herkennen, de hiërarchische barrière wegnemen, hen de ruimte geven om zich te uiten; een land in puin herbouwen, vanuit haar geheugen. Ze zal, kortom, een beroep doen op " Joegonostalgie ". ("De lijst van dingen die ons waren afgenomen was lang en verschrikkelijk. Ze hadden ons het land afgenomen waar we geboren waren en het recht op een normaal leven. Ze hadden onze taal afgenomen. We hadden vernedering, angst en hulpeloosheid ervaren.")

Het wordt al snel duidelijk dat vergeten een betere bondgenoot is dan herinneren. Terugkeren naar huis, zoals de hoofdpersoon van dit verhaal ontdekt wanneer ze op reis gaat om haar moeder te bezoeken, is een terugkeer naar de herinnering, maar ook naar de dood. "Terugkeren naar het land waar we vandaan komen, is onze dood; blijven in de landen waar we zijn aangekomen, is onze nederlaag", zegt Tanja tegen het einde van de roman. En toch is er nergens heen te gaan. Het pad dat je kiest, is persoonlijk; het kent omwegen. Er is geen moraal. Er zijn geen aanbevelingen of mogelijk advies.

Op een gegeven moment is The Ministry of Pain een tekst die is vastgelegd in de psychoanalytische logica: wil er iets echt met de hoofdpersoon gebeuren, dan moet het in haar lichaam worden vastgelegd. Er moet een gebeurtenis plaatsvinden die haar onbewust drijft, een gebeurtenis die ze zelf creëert en die perfect theatraal zou kunnen zijn (de vraag blijft in hoeverre dat niet zo is), maar die haar uiteindelijk in een bepaalde richting drijft.

Het Ministerie van Pijn is een roman die, pagina na pagina, meesterlijk een verhaal opbouwt dat alle kennis, alle vooroordelen en alle mogelijkheden om vast te houden aan vooroordelen loslaat. Het is een ervaring, en een avontuur dat draait om het vermogen om beslissingen te nemen wanneer die juist zijn: wanneer er geen andere optie is. Wanneer er geen uitweg is.

En de roman van Ugrešić is uiteindelijk ook een reflectie op de plaats van de moedertaal (het is geen toeval dat de moedertaal zoveel pagina's in dit boek beslaat), in de zin die Fabio Morábito in zijn boek De moedertaal zegt, in woorden die Tanja Lučić zou kunnen onderschrijven: "Men verzaakt de moedertaal omdat men het huilen verzaakt, en men verzaakt het huilen omdat men alleen kan schrijven door te stoppen met huilen."

Het Ministerie van Pijn , Dubrakva Ugresic. Trans. Luisa F. Garrido en Tihomir Pistelek. Impedimenta, 288 blz.