Mooi, slank, sterk – of ziek? Wat sociale media doen met ons lichaamsbeeld

Wat sociale media doen met ons lichaamsbeeld – Interview met Dr. Julia Tanck.

Wat op zelfzorg lijkt, is vaak gewoon een dieet in een yogabroek . Op TikTok, Instagram en YouTube krijgen we constant te horen wat een gezond lichaam is – en vooral hoe het eruit zou moeten zien. Met hashtags als #wellness, #fitspo of #longevity verkopen influencers zelfzorg die in werkelijkheid gericht is op optimalisatie. En gezondheid wordt de nieuwe morele plicht.

De inhoud wordt meestal gepresenteerd in een prachtig vormgegeven esthetiek – door mensen wier lichaam al lang voldoet aan het ideaalbeeld. De onderliggende boodschap: alleen mensen die een gedisciplineerd leven leiden en eruitzien alsof ze uit een catalogus komen, zijn echt gezond – of zelfs beminnelijk. Dat dit zowel psychisch als fysiek gevaarlijk kan zijn, wordt steeds duidelijker in de praktijk van psychotherapeuten en eetgedragsdeskundigen. Wat als empowerment wordt verkocht, leidt bij veel mensen tot onzekerheid, zelfhaat en vervreemding van hun eigen lichaam.

Hoe is dit ideaalbeeld van het lichaam eigenlijk ontstaan? Waarom worden vrouwen er meer door getroffen dan mannen? En hoe kunnen we ermee omgaan en onszelf beschermen? Wie is er verantwoordelijk?

VOGUE sprak met Dr. Julia Tanck, psycholoog en psychotherapeut met een doctoraat. Haar onderzoek richt zich op onderwerpen zoals het lichaamsbeeld van vrouwen met en zonder eetstoornissen, en de connecties met sociale media. Ze schreef ook een boek over dit onderwerp: " Unfiltered: Social Media and Our Body Image – How We Find Body Acceptance and a Healthy Self-Perception."

Ongefilterd. Sociale media en ons lichaamsbeeld: hoe we lichaamsacceptatie en een gezond zelfbeeld vinden

Vogue: We maken al een tijdje een verschuiving mee op sociale media met betrekking tot lichaamsbeeld, gezondheid en andere kwesties. Voor sommigen is het vrij duidelijk – trefwoord: #skinnytok – voor anderen is het subtieler – met wellness- en fitnessvideo's. Hoe is de kijk op lichaam, gewicht en gezondheid de afgelopen jaren veranderd door sociale media-content? En hoe ervaar en beoordeel jij de situatie?

Dr. Julia Tanck: Via de media, en nu niet in de laatste plaats via sociale media, verandert het lichaamsbeeld en de idealen razendsnel. Dit geldt met name voor rolmodellen die hun eigen transformaties delen op sociale media. Kim Kardashian bijvoorbeeld. Zij is een publieke figuur die een belangrijke rol speelt in de vormgeving van wat als mooi wordt beschouwd en welk lichaamsbeeld populair is.

Kijk je naar de afgelopen jaren, dan kunnen we zeggen dat het hele thema extreem slank zijn momenteel een comeback maakt. Dit is er allemaal al eerder geweest. In de beginjaren van sociale media was er een beweging genaamd #thinspiration. Die gaf tips om extreem slank te worden en nóg minder te eten. Dat was ook de tijd van de thigh gap – iedereen wilde toen die gap tussen zijn dijen. Deze #thinspiration-beweging werd toen zeer kritisch bekeken en is in deze vorm niet meer teruggekomen. Maar nu kunnen we zeggen dat het geleidelijk is veranderd in #fitspiration. Het ging niet meer zozeer om extreem slank zijn, maar om zogenaamd fit en gezond zijn. Dat is ook het principe: als je fit bent, ben je automatisch gezond.

Hoe uit zich dit concreet?

De Fitspiration-beweging leert mensen vooral hoe ze gezond kunnen sporten en eten; #whatieatinaday is daar een typisch voorbeeld van. De focus ligt duidelijk op fitness en gezondheid. Ik zie dit ook bij mijn patiënten. Velen willen niet langer "gewoon" slank zijn. Ze willen fit zijn, spieren opbouwen én tegelijkertijd slank zijn. Als vrouw "moet" ik nu slank én gespierd zijn, en de juiste spieren hebben. Mijn billen moeten strak zijn en mijn buikspieren moeten zichtbaar zijn. Deze gebieden zijn bijzonder gewild en worden vaak op sociale media uitgelicht – ze zijn de belichaming van dit ideaal.

Je hebt al gezegd dat dit zogenaamd alleen om gezondheid gaat. Gaat het dan weer om een bepaald lichaamsbeeld?

Onder het mom van gezondheid en fitness draait het uiteindelijk om oude idealen. Het gaat niet langer om de klassieke beperkende dieetconcepten en rigide routines, maar om welzijn, zelfzorg en zelfoptimalisatie. Zo wordt het ons verkocht. De trefwoorden en hashtags zijn ook veranderd: Clean Eating, Hotgirl, Pilates Princess. Dit laat duidelijk zien welke richting sociale media momenteel opgaan. Esthetiek, die clean girl-esthetiek, speelt ook een rol. We zien vaak zeer esthetisch geënsceneerde content die de realiteit totaal niet weerspiegelt. Meestal zweet je tijdens het sporten, heb je warrig haar en een rood hoofd. Naar mijn mening is met name TikTok een aanjager van deze trends gebleken. #skinnytok en #thatgirl zijn twee hashtags die op TikTok zijn ontstaan. #thatgirl gaat over zogenaamd gezonde routines, die echter volkomen onrealistisch en daardoor voor de overgrote meerderheid van de mensen onhaalbaar zijn.

Op welke manier? En wat is er gevaarlijk aan?

Word wakker om 5 uur 's ochtends (#5amclub), schrijf dan een dagboek, drink een matcha, ga sporten en neem daarna een proteïneshake. Dit zijn routines die voor de meeste mensen niet realistisch zijn en dat zorgt voor veel druk. Er zijn verschillende onderzoeken die aantonen dat sociale mediagebruik een negatieve invloed kan hebben op mijn eigen lichaamsbeeld, vooral als ik veel tijd besteed aan het bekijken van content over uiterlijk. En als ik mezelf vaak vergelijk met anderen op basis van uiterlijk, dan hebben mensen de neiging die content op zichzelf en hun eigen lichaam toe te passen. Dit leidt ertoe dat veel mensen zich minderwaardig voelen en denken dat ze moeten verbeteren. Het zit zo: "Alles komt goed voor iedereen, en als ik het zo doe, kan ik er ook zo uitzien." Maar dat werkt niet, want we zijn allemaal verschillend. Elk lichaam is anders. Denken dat we er allemaal uit kunnen zien als Pamela Reif als we maar hard genoeg proberen en gedisciplineerd genoeg zijn, is extreem gevaarlijk.

Je hebt al gezegd dat we deze giftige schoonheidsidealen al eerder hebben gehad. En ze bestonden zelfs al vóór sociale media. Ik ben geboren begin jaren 80, en in de jaren 90 heerste er een behoorlijk giftig beeld van vrouwen: heroïne chic werd toen als schoonheidsideaal beschouwd, later gevolgd door maatje nul. Wat is er veranderd door sociale media?

Vergelijking speelt een enorme psychologische rol. We vergelijken onszelf constant, omdat we door vergelijkingen informatie over onszelf en onze rol in de maatschappij verkrijgen. Vergelijkingen waren ook vanuit evolutionair perspectief erg belangrijk, omdat we ons ontwikkelden en optimaliseerden, en daardoor uiteindelijk overleefden. Vergelijkingen waren vroeger onderdeel van een overlevingsstrategie. Het zit dus in ons verankerd en we worden er al heel vroeg door gevormd. Op school krijgen we cijfers en worden we beoordeeld in de context van anderen. Sociale media versterken dit mechanisme enorm. We vergelijken onszelf het meest met de mensen die het meest op ons lijken. Ik ben nu 37, wat betekent dat ik mezelf meer vergelijk met een vrouw dan met een man, en ook meer met een vrouw van mijn leeftijd. Zo werken socialemediaplatforms. Alle informatie en gegevens over doelgroepen worden daar opgeslagen. Dit maakt contentmakers veel toegankelijker voor ons, en sociale media geven ons een veel sterkere identificatie met wat we zien. Als we Heidi Klum zien in Germany's Next Top Model op tv, is er automatisch meer afstand. Dat wil niet zeggen dat het niet gevaarlijk kan zijn. Maar op sociale media krijgt het een heel nieuwe dimensie. Content wordt bewust geproduceerd om te suggereren: "Ik ben zoals jij." Ook reclame en marketing worden op deze manier geplaatst. Producten worden verkocht op basis van precies dit gevoel: "Als je het zo doet, kun je net als ik zijn." Veel makers spreken hun volgers ook rechtstreeks aan, waardoor je je direct en persoonlijk aangesproken voelt. Ik voel deze sterke identificatie met de content die ik bekijk niet wanneer ik films of series kijk die niet op mij zijn afgestemd. Deze sterkere identificatie vergroot natuurlijk ook het risico dat ik gedrag en aanbevelingen overneem en uitspraken op mezelf associeer.

En waarom komen zulke schoonheidsidealen nu weer terug?

De pandemie speelt hier een grote rol. Voor veel mensen was deze tijd een extreme verstoring van hun autonomie en gevoel van controle. Voor velen voelde het als een verlies van controle: veel beslissingen werden voor ons genomen en we moesten ons aan die regels houden. We weten uit vele studies dat de prevalentie van psychische aandoeningen, met name eetstoornissen onder adolescenten, aanzienlijk is toegenomen sinds de pandemie. Een onderzoek van de DAK (Duitse Vereniging voor Voedingssupplementen) laat bijvoorbeeld zien dat eetstoornissen onder adolescenten sinds de pandemie met ongeveer 37 procent zijn toegenomen. Dat is een zeer hoog aantal. Dit roept de vraag op: hoe komt dat? Wat is er gebeurd tijdens de pandemie? Adolescenten bevinden zich in een zeer kwetsbare ontwikkelingsfase, waarin sociale contacten ongelooflijk belangrijk zijn. Maar deze contacten, evenals sociale steun, de schoolcontext en nog veel meer, zijn verdwenen. Veel adolescenten leden er mentaal en fysiek extreem onder en stonden onder veel stress. En sommigen hebben mogelijk geprobeerd dit waargenomen verlies van controle te compenseren door controle uit te oefenen op andere gebieden. Dit waren zaken zoals eten en het lichaam, waarover men zogenaamd controle heeft. Dit komt omdat we er altijd van overtuigd zijn dat we ons gewicht en ons lichaam onder onze eigen controle hebben. Feit is echter dat ons lichaam, uiterlijk en gewicht afhankelijk zijn van talloze factoren. Eetgewoonten en beweging zijn er slechts twee van, samen met genetica, slaap, reeds bestaande aandoeningen, stofwisselingsprocessen, armoede en andere factoren waar we geen directe invloed op hebben.

Het onderwerp lichaamsoptimalisatie heeft ook aan populariteit gewonnen, omdat veel makers in deze tijd thuistrainingen hebben gedemonstreerd. Pamela Reif, een Duits boegbeeld van de fitspiration-beweging, is tijdens de pandemie aanzienlijk gegroeid. Niet iedereen die sociale media gebruikt, ontwikkelt een eetstoornis. Maar er zijn gevallen bekend waarin het tot een manifeste eetstoornis heeft geleid.

Wat doet het met jongeren als ze voortdurend dit soort content zien?

Dit creëert bovenal een vertekend beeld van de werkelijkheid. Sociale media geven ons heel gemakkelijk en snel toegang tot veranderingen en verbeteringen die het lichaam beïnvloeden, bijvoorbeeld via filters. Er bestaat een lichaamsbeeldstoornis genaamd Snapchat-dysmorfie. Mensen die hieraan lijden, gebruiken filters die hun gezicht veranderen – volle lippen, rimpelloos, een perfecte huid, een dunne neus – en kunnen het vervolgens niet meer verdragen om zonder filters naar zichzelf te kijken. Sommigen durven zelfs al op zeer jonge leeftijd niet naar buiten te gaan of minimaal invasieve ingrepen te ondergaan. Dit laat zien dat het ons lichaamsbeeld beïnvloedt wanneer we alleen deze bewerkte, gefilterde beelden consumeren. Deze beelden leggen vooral bij jongeren een enorme druk op. Het gaat om sociale erkenning en gemeenschapsgevoel, en vooral voor meisjes speelt uiterlijk ook een grote rol in de identiteit. Vaak ontbreekt het mensen aan de nodige mediawijsheid om deze content realistisch te beoordelen. Een realitycheck zou ook kunnen helpen, bijvoorbeeld door naar een winkelcentrum te gaan en te kijken hoeveel mensen daadwerkelijk voldoen aan het ideaalbeeld dat sociale media uitstralen.

Vrouwen zijn ontevredener met hun lichaam dan mannen. Hoe komt dat?

Studies hebben aangetoond dat dit relatief evenwichtig is bij kinderen. Rond de puberteit hebben meisjes vaker last van een negatief lichaamsbeeld. Hoe komt dit? In de maatschappij ligt de focus nog steeds erg op uiterlijk, vooral bij meisjes en vrouwen. Meisjes en vrouwen worden al op jonge leeftijd geconfronteerd met de thema's uiterlijk en schoonheid, en dit draagt bij aan de vorming van hun identiteit. Voor meisjes en vrouwen bepaalt uiterlijk vaak in sterkere mate hun eigenwaarde. Dit wordt al op jonge leeftijd duidelijk, aangezien er in de maatschappij aanzienlijk vaker commentaar wordt geleverd op het uiterlijk van meisjes en vrouwen dan op dat van jongens en mannen. Bovendien is de hele beauty- en cosmetica-industrie grotendeels gericht op vrouwen. We krijgen de indruk dat we er nog mooier, nog perfecter, uit zouden kunnen zien als we product X kopen. Voor mannen daarentegen zijn aspecten als een goede baan, geld, succes, opleiding en kennis belangrijk.

Hoewel het uiterlijk steeds belangrijker wordt voor mannen, hebben vrouwen er nog steeds veel vaker last van.

Veel influencers koppelen gezondheid aan morele waarden: "Wie van zichzelf houdt, eet gezond en beweegt." Maar wat doet dat met mensen die om psychologische of sociale redenen niet in deze levensstijl passen? Omdat ze misschien niet de tijd of financiële middelen hebben.

Ten eerste: de overgrote meerderheid van de mensen past niet in deze levensstijl. De influencerbubbel die deze levensstijl professioneel leeft, vertegenwoordigt slechts een zeer klein percentage van de samenleving. Maar omdat ze rolmodellen zijn voor veel mensen, kan het hen onder extreme druk zetten. Er heerst een echt welzijnsmoraal. Je moet deze routines volgen, anders ben je lui, ongedisciplineerd, ongezond, niet goed genoeg. Dat is natuurlijk overdreven. Maar deze levensstijl negeert de realiteit van het leven van de meeste mensen. De meeste mensen zijn niet zo bevoorrecht als content creators. Misschien vanwege een psychische aandoening, financiële problemen, zorgwerk, discriminatie, ploegendienst, of omdat ze geen toegang hebben tot gezond voedsel. Er zijn zoveel verschillende realiteiten in het leven die volledig worden genegeerd.

We weten nu dat ongeveer 50 procent van alle mensen op een bepaald moment in hun leven een psychische aandoening ervaart die behandeling vereist. Dit betekent dat 50 procent al minder privileges heeft. Bovendien individualiseert dit het onderwerp gezondheid, ook al is het extreem complex en bovendien sociaal en systemisch bepaald. Gezondheid is afhankelijk van zoveel invloeden, die niet allemaal individueel te beheersen zijn. Op het moment dat gezondheid en zelfzorg gekoppeld worden aan prestaties, is dat een zeer elitaire mentaliteit. Het gaat altijd om de "beste versie van jezelf". En als je kijkt naar de makers, dan zijn het bijna uitsluitend conventioneel mooie, blanke, slanke vrouwen met goede financiële middelen. Maar dit geldt niet voor de meeste vrouwen. De gemiddelde vrouw in Duitsland draagt bijvoorbeeld maat 42 tot 44.

De "anti-vet bias" speelt ook een rol in de maatschappij. Kunt u uitleggen wat dat precies is? En welke impact het heeft?

Anti-fat bias betekent dat mensen worden gedevalueerd vanwege hun hogere lichaamsgewicht. Dit gebeurt elke dag, impliciet en expliciet. Expliciet, bijvoorbeeld door opmerkingen en bodyshaming, en impliciet, d.w.z. onbewust, door vooroordelen. We hebben veel onbewuste aannames over hoe dikke mensen zijn. Helaas ervaren zelfs dikke kinderen dit. Slank zijn betekent gedisciplineerd, succesvol, aantrekkelijk. Dik zijn betekent ongezond, ongedisciplineerd, lui, onhygiënisch, dom. Dat is natuurlijk helemaal niet waar. Grote delen van de samenleving hebben echter nog niet ingezien dat gewichtsdiscriminatie net zo schadelijk is voor de gezondheid als andere vormen van discriminatie, zoals rassendiscriminatie of discriminatie op basis van geslacht of seksuele geaardheid. Gewichtsdiscriminatie lijkt nog steeds relatief sociaal acceptabel. We zien het in de media en in het dagelijks leven. Er worden grappen gemaakt over dikke mensen, ze worden gedevalueerd.

Momenteel wint het onderwerp aan populariteit, zowel op sociale media als in de maatschappij. Dit komt deels door afslankinjecties zoals Ozempic. Dit wekt de aanname dat iedereen "gewoon" slank kan zijn. Maar dat is niet het geval. Studies tonen aan dat afslankinjecties kunnen leiden tot een gewichtsverlies van ongeveer 15-20 procent van het lichaamsgewicht. Dit betekent dat het geen wondermiddel is dat alle mensen met overgewicht slank maakt. En ik denk dat we moeten begrijpen dat gewicht niet alleen onderhevig is aan bewuste controle of een kwestie van discipline.

Hoe kunnen we ons tegen deze mechanismen beschermen? Moeten we allemaal stoppen met sociale media? Of hoe gaan we ermee om?

Ik ben geen fan van bans. Ik denk dat dat onrealistisch is, vooral voor jongeren. Sociale media zijn gewoon een belangrijk onderdeel van het leven en kunnen talloze positieve aspecten hebben. Het gaat veel meer om hoe ik het zelf gebruik. Hoe zou dat eruit kunnen zien? Ik zou mezelf eerst moeten afvragen: hoe voel ik me na het scrollen? Voel ik me geïnspireerd? Of voel ik me minderwaardig? Voel ik me slechter af? Als ik me slechter af voel, moet ik daar eens naar kijken - waarom eigenlijk? Waar kijk ik naar en waarom voel ik me zo? Het gaat ook om persoonlijke verantwoordelijkheid. Dat we kijken welke accounts goed voor ons zijn en welke niet, en dienovereenkomstig sorteren.

De tweede vraag die je jezelf kunt stellen is: vergelijk ik mezelf constant met wat ik zie? En is dat een gezonde en realistische vergelijking, of zet het me juist onder druk? Onderzoek toont aan dat de content van de bodypositivity-beweging mensen vaak een beter gevoel over hun eigen lichaam geeft. Neem bijvoorbeeld de hashtag #normalizenormalbodies. Deze content kan empowerment bieden en bijdragen aan een beter lichaamsbeeld en meer zelfvertrouwen.

Ik denk ook dat de term mediawijsheid in deze context belangrijk is. Dit zou een onderwerp kunnen zijn op scholen, zodat duidelijk wordt dat content op sociale media met gezichtsfilters en bewerkte beelden de werkelijkheid niet weerspiegelt. Jongeren moeten leren dat ons lichaam voortdurend verandert gedurende ons leven en dat het nuttig kan zijn om ons eigen lichaam te waarderen voor wat het mogelijk maakt. Je kunt je ook afvragen waar je dankbaar voor bent in je lichaam, ongeacht hoe het eruitziet. Wat ervaar ik via mijn lichaam? Voorbeelden hiervan zijn: ik kan sporten, ik kan mijn vriendin knuffelen, ik kan emoties waarnemen. De focus zou moeten verschuiven van uiterlijk naar lichaamsfunctionaliteit.

We kunnen dit dus zelf doen, op individueel niveau. Maar waar zie je de verantwoordelijkheid van de media, contentmakers en de maatschappij als geheel?

Ik zie hen zeker als medeverantwoordelijken. De platforms bijvoorbeeld, wakkeren het hele probleem enorm aan. Het algoritme op Instagram stimuleert bijvoorbeeld de frequentere weergave van bewerkte afbeeldingen en verhalen. Wanneer filters worden gebruikt, blijven gebruikers vaak langer op het platform omdat ze ermee aan de slag gaan en ze uitproberen. Zo draagt het algoritme er verder aan bij dat we vooral deze 'ideale beelden' zien.

En natuurlijk hebben contentmakers ook een verantwoordelijkheid, juist omdat ze zoveel mensen bereiken. Uit een intern onderzoek van Meta blijkt dat Instagram het lichaamsbeeld van één op de drie jonge vrouwen schaadt. Contentmakers moeten zich hiervan bewust zijn bij het produceren van content over lichaam, schoonheid en gezondheid.

Natuurlijk hebben de media, de wetenschap en de politiek ook een verantwoordelijkheid. Ze zouden er allemaal voor moeten zorgen dat deze kwesties onder de aandacht komen, dat deze verbanden worden besproken en dat er regelgeving is. Het is belangrijk dat we meer diversiteit zien in de media en op sociale media, en dat mensen zich ervan bewust worden dat gezichtsfilters en het promoten van één lichaamsideaal de realiteit niet weerspiegelen.

Meer onderwerpen op VOGUE.de: