Filosofie en esthetiek: De hallucinatie van de artistieke ervaring

Naast de verschillende stijlen ontstaat schilderkunst altijd vanuit een logica van sensaties; vanuit het zintuiglijke effect van kleuren en vormen, in een "buiten" van de diepte van louter concepten. Een visuele en sensitieve manier van denken moet aansluiten bij de manier waarop het oog en het brein van de schilder zich verenigen. Dat is wat "The Eye-Brain: New Histories of Modern Painting" voorstelt, van Éric Alliez , in samenwerking met Jean-Clet Martin (Cactus, Occursus-reeks), vertaald door Víctor Goldstein.

Éric Alliez is een Franse filosoof en universitair docent. Hij leidde de samenstelling van Gilles Deleuze: Een filosofisch leven en de wetenschappelijke editie van het werk van socioloog en criminoloog Gabriel Tarde. Net als Deleuze en Guattari combineert Alliez filosofie en politieke ontologie binnen de combinatie van esthetiek en kunstkritiek.

Jean-Clet Martin is een gepassioneerd schilder en filosoof, een leerling van Jean-Luc Nancy . Hij stort zijn intellectuele energie op fictie en essays die kunst en filosofie verweven. Hij redigeert ook de collectie "Bifurcations" voor de Franse uitgeverij Kimé.

Filosofie zetelt in het concept en probeert van daaruit soms de "zintuiglijke buitenwereld" te beschouwen die door de beeldende kunst wordt verkend. Hier begint de moeilijkheid om zien in spreken om te zetten.

De romantiek probeerde een synthese te smeden tussen de kunsten, in haar oscillatie tussen het zichtbare en het onzichtbare. Vanuit het perspectief van de fenomenologie reduceerde Edmund Husserl de externe sensorische waarneming tot een pure 'waarneming' vanuit het bewustzijn . Maar de primaire fase van plastisch denken pulseert in de relatie tussen het oog en de hersenen.

Daarom verduidelijken Alliez en Martin dat "we in dit boek de mutaties in de relatie tussen het Oog en de Hersenen – het Oog-Hersenen – willen traceren", een methodologische plek om de ervaring van een selecte groep kunstenaars te herscheppen vanuit de "cerebralisatie van het Oog", als een "psychofysiologische" dimensie van sensaties, verankerd in het begrip "hallucinatie". Elke sensatie, elk beeld is van nature "hallucinerend". In die zin stelt de naturalistische theoreticus Hippolyte Taine, in het motto van het besproken werk: "externe waarneming is een waarachtige hallucinatie." Wanneer Taine dus naar Balzac verwijst, stelt hij dat, in de visie van de kunstenaar, "de intensiteit van de hallucinatie de enige bron van waarheid is".

In haar esthetische ervaring wordt moderne schilderkunst bepaald door haar 'picturale diagram', dat de relaties tussen verschillende concepten en elementen weergeeft; en ze is onbegrijpelijk voor de kernprincipes van de post-Cartesiaanse filosofie. Daarom 'ervaart het Oog-Brein van de schilder een moderniteit die niet gereduceerd kan worden tot de filosofisch gangbare begrippen van subject en object.'

Binnen dit perspectief van artistieke plasticiteit richten de auteurs hun analyse eerst op Goethe. De Weimar toneelschrijver, filosoof en dichter, die een sterke invloed had op de Romantiek, mediteert over kleur in zijn Kleurenleer (Farbenlehre) uit 1810. Net als Newtons prisma bestudeert het wetenschappelijk perspectief licht als diffractie in "stralen", volgens de wetten van de optica. Licht is echter niet zichtbaar als puur of abstract licht; het verschijnt altijd in de vorm van een "lichtend beeld" dat de wereld van kleuren zichtbaar maakt. Daarom stelt de auteur van Faust: "We identificeren ons dan met kleur. Het oog en de geest zijn ermee in harmonie." En door aandacht te besteden aan kleur, is schilderkunst "in staat om op het doek een zichtbare wereld te creëren die veel perfecter is dan de werkelijke." Wat geschilderd is, komt dus voort uit de natuur, maar is een "innerlijke waarheid" van de kunstenaar die niet gereduceerd kan worden tot "een uiterlijke gelijkenis".

Onder invloed van Goethe nam de romanticus Delacroix afstand van het ‘neutrale en koude, tegen grijs aanliggende’ kleurenspectrum, zodat in zijn schilderkunst een ‘hogere waarheid van het leven’ tot uitdrukking kwam in een ‘ritmische en warme’ kleur.

In het vroege impressionistische werk van Édouard Manet wordt de harmonieuze compositie vervangen door "de (mis)kadering, de presentatie van een verbrijzelde wereld"; het beeld verwijst niet langer naar de "harde, solide betekenis van het ding", maar naar een oog-brein dat zich alleen aanpast aan de "contour van objecten". In het werk van Georges-Pierre Seraut wordt het oog een anonieme "oogmachine" wanneer het beeld vastlegt hoe het tegelijkertijd het netvlies en de geest beïnvloedt.

Paul Gauguin verwijst van zijn kant naar de wilde natuur van Tahiti , maar wanneer zijn oog het leven of de natuur ziet, verkrijgt hij ‘symfonieën’ die niets reëels vertegenwoordigen ‘in de vulgaire zin van het woord’; het is schilderkunst als muziek die, zonder ideeën of beelden, ‘de mysterieuze verwantschappen tussen onze hersenen en dergelijke arrangementen van kleuren en lijnen’ uitdrukt.

En Cézanne, in zijn poging om de wereld te schilderen zoals die zich aan zijn ogen presenteerde, het Oog-brein, het oog van het Cézanne-individu, “is niets meer dan een opvangbak voor sensaties, een brein, een registratieapparaat.”

De artistieke ervaring wordt aldus, aldus Alliez en Martin, in al haar facetten en door haar kunstenaars, verlicht door het magnetische baken dat opstijgt op de ontmoetingsplaats van het oog en de hersenen.

Ierardo is filosoof, docent en schrijver. Auteur van The Network of Networks. Zijn culturele website: www.estebanierardo.com