Uitgebunkerd
Ze zijn duidelijk zichtbaar in veel Duitse steden. Hoe hard je ook probeert, je komt er niet vanaf. Maar als je ze echt nodig hebt, zijn ze nutteloos.
De paradoxale aard van de hoogbouwbunkers, de bovengrondse bunkers uit de Tweede Wereldoorlog, houdt Niklas Grapatin, een 36-jarige freelancefotograaf uit Hamburg, bezig sinds een van deze "landelijke waarschuwingsdagen", waarop de waarschuwingsinfrastructuur in Duitsland jaarlijks wordt getest. Zijn mobiele telefoon gaf een luid alarm en hij vroeg zich af wat de volgende stappen zouden zijn in een noodsituatie. Wat als mensen in Duitsland plotseling onderdak zouden moeten zoeken, net als in Oekraïne?
Hij begon vervolgens wat onderzoek te doen, zegt hij, en realiseerde zich al snel dat er niet langer voldoende mogelijkheden waren om de bevolking in Duitsland te beschermen. Volgens het Bundesamt für Civiele Bescherming und Rampenschutz (BBK) zijn er nog maar 579 openbare opvangcentra beschikbaar voor civiele bescherming. Deze bieden plaats aan iets minder dan een half miljoen mensen en zijn volgens de instantie "momenteel slechts zeer beperkt bruikbaar".
Het lag voor de hand dat Grapatins aandacht getrokken zou worden door de vele hoogbouwbunkers die vanaf 1940 in Duitse steden werden gebouwd ter bescherming tegen geallieerde luchtaanvallen, waarvan er vele nog steeds overeind staan. Hamburg heeft er een bijzonder groot aantal. De meest opvallende is de Flakturm op het Heiligengeistfeld, die tegenwoordig net zo'n bekende verschijning is bij wedstrijden van FC St. Pauli als de vlaggen van de fans. Sinds de toren onlangs spectaculaire dakconstructies kreeg (een hotel, een congrescentrum en een bos met een wandelpad), is hij uitgegroeid tot een van de attracties op de kermis die drie keer per jaar op het terrein ervoor plaatsvindt.
Tenminste, zo lijkt het in de magnifieke fotoserie die Niklas Grapatin tussen maart 2024 en maart 2025 maakte van hoogbouwbunkers in het hele land. De meeste ervan zien er echter veel minder oogverblindend uit. Wat ze gemeen hebben, is dat ze na de oorlog niet zomaar afgebroken of opgeblazen konden worden; daarvoor waren ze simpelweg te groot. Mensen moesten ermee leren leven. Dat maakt ze immers krachtige symbolen van het verleden waaruit ze afkomstig zijn. Sommige werden omgebouwd tot woongebouwen, sommige werden overbouwd met woongebouwen, sommige werden vanaf het begin gebouwd om op woongebouwen te lijken – voor camouflage en om op te gaan in het stadsbeeld.
De bezorgdheid over esthetische acceptatie lijkt de nazi's verrassend lang te hebben gedreven bij hun bunkerbouwprogramma. Het doet soms denken aan de huidige pogingen om parkeergarages onopvallend in de buurt te integreren. Een beroemde bunker in Düsseldorf werd gecamoufleerd in de vorm van een kerk – en werd na de oorlog feitelijk omgebouwd tot kerk.
Het is opvallend hoeveel hoogbouwbunkers werden ontworpen in de vorm van middeleeuwse forten of vroegmoderne forten. Het is alsof de toenmalige besluitvormers zeiden: kastelen, donjons, kantelen en mezekuilen – dat vinden mensen romantisch. Misschien, wie weet, wilden de nazi's ook een beroep doen op de innerlijke Goetz von Berlichingen van het Duitse volk. Aangenomen mag echter worden dat de romantiek van kastelen uiterlijk voorbij was op het moment dat de bommen daadwerkelijk begonnen te vallen.
De bunkers van het type Winkel, vernoemd naar hun ontwerper Leo Winkel, zien er vandaag de dag nog steeds bijzonder benauwend uit. Ze lijken zelf rechtopstaande betonnen bommen te zijn. Hun puntige vorm moet een weloverwogen, moderne functie hebben gehad. Bommen moesten er zijdelings afglijden. Maar tegelijkertijd hebben ze iets archaïsch, iets als een verdedigingsspreuk die door gelijkenis ontstond – net zoals afbeeldingen van duivels soms aan middeleeuwse kerken werden bevestigd om de duivel buiten te houden. Wanneer een betonnen bom zoals deze vandaag de dag een reclamekubus voor een discountsupermarkt heeft, zoals te zien is in Herne, is er iets natuurlijk amusant aan.
De nieuwe bestemmingen zijn vaak vooral civiel en recreatief: in de bunkers die Grapatin fotografeerde, zijn zoutwaterbaden, muziekscholen, evenementenlocaties en technoclubs gevestigd. Het lijkt erop dat de dikke muren tegenwoordig vooral bedoeld zijn om de buren te beschermen tegen de geluiden binnen. Ook hier hebben de Duitsers na de oorlog duidelijk hun best gedaan, zoals ze zeggen.
Niklas Grapatin is eigenlijk een specialist in portretfotografie, maar hier moest hij zijn toevlucht nemen tot de tools van architectuurfotografen: een speciale lens om convergerende lijnen te vermijden en een bewolkte lucht voor neutraal licht. Dit geeft de verschillende bunkers een monumentale kwaliteit en de foto's een typologische kwaliteit – een beetje zoals de serie waarin Bernd en Hilla Becher ooit de mijntorens van het Ruhrgebied systematiseerden. Tegelijkertijd portretteert Grapatin ze demonstratief, ingebed in hun hedendaagse leven: geparkeerde auto's voor hen, voorbijgangers, het leven in de Bondsrepubliek Duitsland dat zich om hen heen afspeelt.
Fotografen hebben zich tot nu toe vooral gericht op de Duitse bunkers uit de Tweede Wereldoorlog aan de westkust van Frankrijk, langs de zogenaamde Atlantikwall. Maar wat betekent "Duitse bunker" eigenlijk? Ze werden in wezen gebouwd door mensen van andere landen, dwangarbeiders en krijgsgevangenen. Uiteindelijk was het niet anders met de hoogbouwbunkers in Duitse steden. De slavenarbeid die in de dikke muren verborgen zat, maakt ze zelfs vandaag de dag nog zo benauwend.
Nog deprimerender is de plotselinge terugkeer van de vraag naar bunkers. En dan niet als ruimtes voor muziekscholen en disco's, of als fundering voor kantoorgebouwen die erop geënt zijn. Maar als bunkers in de oorspronkelijke betekenis. Maar het meest deprimerende aspect is de informatie die Niklas Grapatin vond tijdens zijn onderzoek op de website van BBK: Tegenwoordig is de overgrote meerderheid van de bunkers in Duitsland, inclusief die uit de Koude Oorlog, "vrijgegeven van de civiele bescherming". De weinig bemoedigende reden: "Experts gaan tegenwoordig uit van een schadescenario zonder waarschuwing vooraf." Daarom kunnen schuilkelders geen beveiliging meer bieden.
süeddeutsche
