Geïnspireerd door Wilhelmine Enke
Zij was de naaste vertrouweling van Frederik Willem II en had een bepalende invloed op het interieur van zijn bezittingen, waaronder het paleis op het Pauweneiland, dat na een renovatie van zeven jaar nu weer opengaat.
Tekst: VALERIE PRÄKELT Fotografie: ROBERT RIEGER 6 juni 2025
Het Peacock Island Palace werd gebouwd tussen 1794 en 1797. Het interieur, met een spectaculaire wenteltrap en behang van zijde en papier, is tot op de dag van vandaag grotendeels onveranderd gebleven.
Het paleis op het Pauweneiland in Potsdam heeft nooit het doel bereikt waarvoor het gebouwd was. Het was bedoeld als lustpaleis; een weekendverblijf dat Frederik Willem II voor zichzelf en zijn geliefde Wilhelmine Enke had gepland. Maar tegen de tijd dat het liefdesnest in 1797 voltooid was, waren de twee allang geen geliefden meer – en de Pruisische koning was slechts enkele maanden later overleden. Toch bleef Wilhelmine Enke, ook bekend als Madame Ritz en Wilhelmine von Lichtenau, zijn hele leven zijn vertrouwelinge, ondanks talloze intriges. Al in 1777, toen ze nog prins was, liet hij haar verheffen tot officiële maîtresse – met haar eigen landhuis in Charlottenburg. Bijna twintig jaar later verleende hij haar een adellijke titel.
De houten vloeren in de kleedkamer en de hal op de bovenverdieping werden tijdens de restauratie zorgvuldig gereinigd
De muurschilderingen in het “Otaheitisches Kabinett” zijn van Peter Ludwig Lütke en Peter Ludwig Burnat
"Wilhelmine Enke was ook een van de centrale figuren in het ontwerp van het paleis op het Pfaueneiland ", zegt Susanne Evers. De kunsthistoricus en textielconservator van de Stichting Pruisische Paleizen en Tuinen Berlijn-Brandenburg hield toezicht op de renovatie van het pand. Maar wie was de beste vriendin van de Pruisische koning, die het interieur van het pand vulde met vroeg-neoclassicistisch meubilair naar Engelse voorbeelden en zorgvuldig behang van papier en zijde, met delicaat stucwerk aan de muren, houtsnijwerk en houten vloeren ? Was zij misschien wel de eerste Duitse interieurontwerpster?
Het scherm uit de late 18e eeuw lijkt op een vroege verborgen voorwerpen-foto
Susanne Evers, conservator textiel bij de Stichting Pruisische Paleizen en Tuinen Berlijn-Brandenburg
Wilhelmine Enke was formeel getrouwd met bediende Johann Friedrich Ritz, die de koninklijke opdrachten aanvankelijk doorgaf aan hoftimmerman Johann Gottlieb Brendel, die verantwoordelijk was voor de bouw van het paleis op het Pfaueneiland. Maar Wilhelmine nam al snel het stokje van hem over. Was ze ontevreden over de esthetische keuzes van haar twee echtgenoten? Zeker over het plan om de gevel met donkere schors te bekleden: "De koning had het al goedgekeurd", vertelt Susanne Evers. Maar Wilhelmine moest daar niets van hebben. In plaats daarvan drong ze aan op wit geschilderde houten lambrisering met imitatiemetselwerk.
Een vaas met deksel, ontworpen door Josiah Wedgwood in 1780, keert terug naar het kasteel
Bij nadere inspectie zie je kleine bloemenschilderingen op de stoelen
Wilhelmine liet stoelen en schilderijlijsten maken voor de wanden van de twee ronde kamers op de begane grond en de bovenverdieping. In andere kamers riep ze ideeën uit de oudheid op met zuilen die in de muren waren uitgehouwen of liet ze behang met bamboe en vogels beschilderen. Dat laatste heeft nog steeds een uniek effect. "Het behang met papier is in fantastische staat, maar het zijden behang is erg vervaagd", legt textielconservator Susanne Evers uit. "Natuurlijk hadden ze gereconstrueerd kunnen worden. Maar dat zou een heel andere ruimtelijke situatie hebben gecreëerd – iets nieuws, kleurrijks en levendigs. Dat wilden we niet."
Ondanks de houten constructie en het regenachtige weer zijn de papieren behangen in uitstekende staat
Op het schilderij is niet Wilhelmine Enke afgebeeld, maar koningin Luise, de echtgenote van Frederik Willem II.
Het motief van het verleden sluit aan bij de romantiek en is belangrijk voor het paleis van Potsdam: "De architectuur moet vergankelijkheid uitstralen", zegt Susanne Evers. Frederik Willem II wilde dat het lustpaleis van een afstandje leek op een vervallen Romeins landhuis, omdat het het plattelandsleven moest nabootsen, zij het met een kleine staf die in een klein huis ernaast kookte.
Uitzicht vanuit de theekamer naar de speelkamer; voor de renovatie werd het vroeg-classicistische meubilair tijdelijk verwijderd
Frederik Willem II wilde dat het lustpaleis van een afstandje leek op een vervallen Romeins landhuis
Net als Frederik Willem II kon Wilhelmine Enke nauwelijks tijd doorbrengen in het paleis dat ze had ontworpen. Na de dood van de koning stelde zijn zoon – de derde Willem – onmiddellijk een onderzoek in naar hoogverraad en verduistering. Hij beschuldigde haar ervan zijn moeder naar de achtergrond te hebben gedrongen , haar fortuin te hebben geconfisqueerd en haar in 1800 te hebben verbannen. Pas ruim tien jaar later werd de maîtresse van zijn vader volledig gerehabiliteerd en mocht ze terugkeren naar Berlijn.
In 1820 stierf Wilhelmine Enke, die haar ballingschap had doorgebracht met een 26 jaar jongere toneelschrijver. Het paleis heeft al zijn beroemde bewoners overleefd. Het troont op het water alsof er nooit iets is gebeurd.
salon-magazin
